Başur Höyük’teki 5.000 yıllık bir Tunç Çağı mezarında kurban edilen ergenlerin çoğunun akraba olmayan genç kızlar olduğu ortaya çıktı.
Arkeologlar, birbirleriyle akraba olmayan ergenlerin gösterişli bir Tunç Çağı mezarına neden gömüldüğünden emin değil, ancak yaşlarının bu ritüelin anlamı hakkında ipucu verebileceğini düşünüyor.
Yaklaşık 5.000 yıl önce, Mezopotamya’daki Tunç Çağı insanları gösterişli taş mezarlar inşa etti; bu mezarlar etkileyici mezar eşyaları ve insan kurbanlarıyla doluydu. Araştırmacılar, bu ritüelin anlamından emin değil. Ancak yeni bir iskelet çalışması önemli bir ipucu ortaya koyuyor: kurban edilen kişilerin yaşı ve biyolojik cinsiyeti.
“Bu bireylerin çoğunun ergen olması etkileyici ve şaşırtıcı” diyor University College London’dan arkeoloji profesörü David Wengrow. “Bu durum, bilim insanlarının ve tarihçilerin ergenliği insan yaşam döngüsünde kritik bir evre olarak ne kadar az düşündüğünü gösteriyor.”
(İlgili: Siirt’te Bulunan 5.000 Yıllık Oyun Seti Sergileniyor)
Bu bulgu, söz konusu kültürün nasıl bir yönetim sistemine sahip olduğu konusundaki varsayımları da sarsabilir. Daha önce bu toplumun kral liderliğinde, hiyerarşik bir yapı ile yönetildiği düşünülüyordu. Ancak söz konusu definler, daha eşitlikçi bir örgütlenmeye işaret ediyor olabilir.
Wengrow ve meslektaşları, Siirt’te, Dicle Nehri’nin yukarı kısımlarında yer alan Başur Höyük arkeolojik alanında bulunan bir dizi iskeleti inceledi. Bir zamanlar eski Mezopotamya’nın bir parçası olan Başur Höyük, MÖ 3.100 ila 2.800 yılları arasına tarihlendiriliyor. On yıl önce burada keşfedilen birkaç taş mezarda yüzlerce bakır nesne, tekstil parçası ve boncuk bulundu.
Önceki bir çalışmada, araştırmacılar biri 12 yaşında olan iki çocuğun yanına vahşice öldürülmüş sekiz kişinin gömüldüğünü tespit etmişti. Bu defin ritüelinin, “hizmetçi kurbanı” içeren erken bir devlet oluşumuna işaret ettiği öne sürülmüştü.
Ancak yeni çalışmada, farklı bir iskelet grubuna antik DNA analizi yapıldı ve mezarla ilgili daha incelikli bir yorum sunuldu. Araştırma, toplumda ergenliğin önemli bir yaşam evresi olarak ele alındığı fikrine odaklandı.
Başur Höyük’teki dokuz iskeletin antik DNA analizi, bu kişilerin biyolojik olarak birbiriyle akraba olmadığını gösterdi. Ayrıca test edilen bireylerin çoğunun kadın olduğu da ortaya çıktı.
“Yani burada, biyolojik olarak akraba olmayan gruplardan gelen veya gönüllü olarak bir araya gelen ergenlerle, son derece uç bir ritüeli gerçekleştiren bireylerle karşı karşıyayız” diyor Wengrow. Ancak bu ritüelin anlamı hâlâ belirsizliğini koruyor.
Daha önce, araştırmacılar ana definlerin genç soylulara ait olduğunu ve etraflarındaki kurbanların da onların hizmetkârları olduğunu düşünmüştü. Ancak bu yorum, erken Tunç Çağı toplumlarının kralın en üstte yer aldığı büyük ölçekli devletlere evrildiği varsayımına dayanıyordu.
Oysa şimdi, Tunç Çağı’na ait siyasal yapıların daha esnek olabileceğine dair daha fazla arkeolojik kanıt var. Mezopotamya toplumları, düzenli olarak kral odaklı hiyerarşik yönetim ile daha eşitlikçi, kararların kolektif olarak alındığı sosyal yapılar arasında geçiş yapıyor olabilir.
“İnsanların neredeyse her zaman tek bir toplumsal yapı biçiminde yaşadığı düşüncesi büyük ihtimalle yanlış” diyor Wengrow. Eğer Başur Höyük böyle daha esnek bir toplumsa, ‘kraliyet’ gömütü, daha çok karmaşık ve muhtemelen yaşa dayalı bir cenaze geleneği olarak açıklanabilir.
“Muhtemelen mezarlıkta gördüğümüz şey, daha büyük bir grubun bir alt kümesi; bu grubun diğer üyeleri ritüelden sağ kurtuldu ve yetişkinliğe ulaştı” diyor Wengrow. Çalışmaya göre, bu daha büyük grup bir “yaş grubu” olarak tanımlanabilir.
Genel olarak eşitlikçi toplumlarda liderlik mirasla değil, kazanımla elde edilir. Ancak yaş grupları ve cinsiyet de bu süreçte etkili olabilir. Örneğin, yaşlılar bilgeliği ve deneyimiyle, gençler ise avcılıktaki becerileriyle değer görebilir. Türkiye’deki Tunç Çağı gömütlerinde bu ergen yaş grubu, eski bir kültün ilk üyeleri ya da gruplar arası rekabetin ya da şiddetin kurbanları olabilir.
Araştırmacılar, eski toplumlarda ergenliğe odaklanan çalışmaların az olduğuna dikkat çekerek, Başur Höyük’teki definlerin erken Tunç Çağı devletlerinde yaş gruplarının araştırılmasının önemine işaret ettiğini belirtiyor. “Toplumun otomatik olarak krallar ve soylular tarafından yönetildiği varsayımı sorgulanmalı.”
Wengrow, şu anda Başur Höyük’te gömülü kişilerin kökenlerini belirlemek amacıyla izotop analizi gibi yeni iskelet çalışmaları yürüttüklerini söylüyor.
“Şu an için söyleyebileceğimiz şey, mezarlardaki birçok gencin, mezarlığın bulunduğu bölgeye ait olmadığı” diyor.
Live Science. 27 Mart 2025.
Makale: Wengrow D, Hassett B, Sağlamtimur H, et al. 2025. Inequality at the Dawn of the Bronze Age: The Case of Başur Höyük, a ‘Royal’ Cemetery at the Margins of the Mesopotamian World. Cambridge Archaeological Journal:1-12.
