New York’taki ünlü Metropolitan Sanat Müzesi (The Met) koleksiyonunda sergilenen 15. yüzyıla ait bir sandık (cassone), sanat ve tarih dünyasında büyük bir tartışma yaratıyor. Trabzon’un Fethi'ni tasvir ettiği düşünülen bu tarihi sandık, uzun yıllar boyunca eksiksiz bir şekilde günümüze ulaşan nadir eserlerden biri olarak kabul edildi. Ancak yapılan yeni incelemeler, sandığın aslında tek bir parça olmadığını ve üzerindeki resmin düşündüğümüzden çok farklı bir hikâye anlattığını ortaya koyuyor.

Bu süslü sandık, 1913 yılında Floransalı sanat tüccarı Stefano Bardini tarafından satın alınarak Metropolitan Sanat Müzesi koleksiyonuna dahil edildi. Eserin ön panelinde, Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmed’in 1461 yılında Trabzon’u fethi tasvir edildiği düşünülüyordu. Bu nedenle de sanat dünyasında “Trabzon Sandığı” olarak anılmaya başlandı.

Fakat 2008 yılında yapılan detaylı teknik analizler, sandığın aslında tamamen orijinal bir bütün olmadığını ve bazı parçalarının farklı dönemlere ait olabileceğini ortaya koydu. En çarpıcı keşiflerden biri de, ön panelde yer alan resmin sandığın diğer kısımlarından bağımsız olabileceği ve başka bir sandığa ait olduğu ihtimaliydi. Bu yeni bulgular, sandığın ait olduğu düşünülen Floransa’daki Strozzi Sarayı ile bağlantısının da kesin olmadığını gösterdi.

Sandığın Üzerindeki Tasvir: Fatih'in Fethi mi, Yoksa Timur'un Zaferi mi?

Sandığın boyanmış ön panelinde bir savaş sahnesi yer alıyor. Resimde, Trabzon şehrinin önünde ordular karşı karşıya gelmiş. Bir komutan, iki beyaz atın çektiği bir zafer arabasında oturuyor ve ordusuna emirler veriyor. Uzun yıllar boyunca bu figürün Fatih Sultan Mehmed olduğu düşünülmüş ve resmin Trabzon’un Osmanlılar tarafından fethini anlattığı sanılmıştı.

Ancak 1980 yılında yapılan kızılötesi ışık incelemeleri, bu figürün aslında Timur İmparatorluğu’nun kurucusu Timur (Tamerlane) olduğunu ortaya çıkardı. Timur, 1402 yılında Ankara Savaşı’nda Osmanlı padişahı Yıldırım Bayezid’i mağlup eden büyük bir komutandı.

Bu keşif, Trabzon Sandığı’nın aslında Osmanlıların 1461’de Trabzon’u fethini değil, Timur’un Osmanlıları 1402’de yenmesini tasvir ettiğini gösterdi. Ancak burada ilginç bir detay var: Ankara Savaşı, Trabzon’da gerçekleşmemişti. Yani sanatçı, 1402’deki Ankara Savaşı’nı, 1461’de Osmanlılar tarafından alınan Trabzon’un önünde yaşanıyormuş gibi resmetmişti.

Bu tarihsel hata, sanat eserinin aslında Osmanlıların Avrupa için bir tehdit olduğu fikrine karşı bir propaganda aracı olarak üretildiği teorisini güçlendirdi.

Resimde, Bizans İmparatorluğu’na ait önemli şehirler detaylı bir şekilde betimlenmiş. Sahnenin sol tarafında, İstanbul yer alıyor ve şehirde şunlar görülebiliyor:

Ayasofya ve yakınındaki Aziz İrini Kilisesi,
Jüstinyen Sütunu ve Hipodrom’daki Mısır Dikilitaşı,
Blakhernai Sarayı veya Bizans imparatorlarının yaşadığı Pofirogennetos Sarayı,
Haliç ve Cenevizlilerin yaşadığı Galata bölgesi,
Osmanlılar tarafından 1452’de inşa edilen Rumeli Hisarı (Chastel Nuovo),
Bosphorus’un karşı kıyısında Osmanlı kontrolündeki Üsküdar (Scutari).

Trabzon tasvir edilmiş

Sağ tarafta ise, Karadeniz’in güney kıyısında bulunan ve Bizans İmparatorluğu’nun son kalesi olan Trabzon tasvir edilmiş.

1461 yılında Osmanlılara teslim olan Trabzon, Bizans’ın son toprak parçasıydı. Ancak sanatçı, Trabzon’u Osmanlılara karşı verilen bir savaşın arka planı olarak çizmiş ve şehrin Osmanlılar tarafından teslim alınmadan önceki halini yansıtmış.

Neden Osmanlılara Karşı Bir Mesaj İçeriyor?

Eserde yer alan detaylar, 15. yüzyılda Avrupa’da Osmanlı İmparatorluğu’na karşı duyulan korku ve direnişi sembolize ediyor olabilir. Timur’un Osmanlıları mağlup ettiği Ankara Savaşı’nın Trabzon önünde resmedilmesi, Osmanlıların da yenilmez olmadığını hatırlatıyor. Bu sahne, dönemin Avrupalıları için Osmanlı İmparatorluğu’na karşı cesaret verici bir mesaj taşıyor olabilir.

Özellikle 1459 yılında Papa II. Pius’un Osmanlılara karşı yeni bir Haçlı Seferi düzenleme girişimi ve Floransalı tüccarların Osmanlıların eline geçen Trabzon’da ticaret yapmaya devam etme çabaları, bu sandığın o dönemdeki politik atmosferden etkilendiğini düşündürüyor.

Sandığının Kökeni Hakkındaki Tartışmalar

Ön paneldeki resmin başka bir sandığa ait olabileceği düşüncesi, sandığın kime ait olduğu konusunda da soru işaretleri yaratıyor. Üzerinde Strozzi ailesine ait armalar bulunsa da, sandığın gerçekten Strozzi Sarayı’ndan gelip gelmediği kesin olarak kanıtlanmış değil.

Bazı araştırmacılar, sandığın 1460’larda evlenen Floransalı soylu ailelerin düğün hediyesi olarak sipariş edilmiş olabileceğini düşünüyor. Ancak kesin bir sonuca varmak mümkün değil.

Sandık Gerçekten Trabzon’un Fethini mi Gösteriyor?

Yapılan yeni araştırmalar, Metropolitan Sanat Müzesi’ndeki Trabzon Sandığı’nın aslında Osmanlıların 1461’de Trabzon’u fethini değil, Timur’un Osmanlıları 1402’de mağlup ettiği Ankara Savaşı’nı tasvir ettiğini gösterdi.

Sanatçının, bu sahneyi Trabzon’un önünde resmetmesi, Osmanlıların Avrupa için bir tehdit oluşturduğunu vurgulayan bir siyasi mesaj içerebileceği yorumlarına yol açıyor.

Bu tarihi sandık, günümüzden yüzyıllar önce Osmanlılar ve Avrupa arasındaki politik gerilimleri sanat yoluyla yansıtan önemli bir eser olarak dikkat çekmeye devam ediyor.